Witte puntmutsen
16 oktober 2023
Gerard ter Borch (1617-1681), Flagellanten-processie (detail), olieverf op paneel, 1638. Museum Boijmans van Beuningen Rotterdam, nu in Rijksmuseum Amsterdam.
Een schrikwekkend schilderijtje hangt in het Rijksmuseum, onderdeel van de tijdelijk ontheemde collectie van Museum Boijmans van Beuningen die hier te gast is. Witte puntmutsen – Ku Klux Klan? Vierhonderd jaar geleden? Van Gerard ter Borch, die brave schilder van vlooiende huismoeders en musicerende gezelschapjes?
Flagellanten-processie heet het paneel. Ter Borch was in Spanje, en zag daar optochten van gelovigen die zichzelf – hun eigen ruggen – met zwepen tot bloedens toe geselden, in de hoop dat het wrede Opperwezen ze hun zonden zou vergeven. Thuis lees ik dat witte gewaden met puntmutsen in vroeger eeuwen al in trek waren bij al dan niet geheime broederschappen, zoals vrijmetselaren. Ter Borch zag dit dramatische, nachtelijke tafereel misschien in Andalusië, waar nu nog steeds in de ‘heilige week’ voor Pasen witte puntmutsen in processies lopen, al wordt er niet meer gegeseld… althans in het openbaar.
Het bizarste zijn de uitsparingen in de witte jurken, waar de rug bloot blijft om de zweep zijn bloedige werk te laten doen. Die hebben iets dwaas en iets schunnigs tegelijk. Ze doen mij denken aan een film, lang geleden, waarin een heer in avondkleding de rugpanden van zijn jas optilt – en twee blote billen toont. Welke film was dat toch?